Θεοφάνης Μαλκίδης*
Ιανουάριος – Μάρτιος 2015, τεύχος 84

Η Γενοκτονία της Μνήμης

Παρά το γεγονός ότι πάρα πολλοί πολιτικοί και ερευνητές, κατά τη διάρκεια της τέλεσης του μαζικού εγκλήματος ενάντια στους Αρμένιους ανέδειξαν το ζήτημα, γεωπολιτικοί και άλλοι λόγοι δεν το καταδίκασαν και βεβαίως η Τουρκία συνεχίζει να το αρνείται μέχρι σήμερα. Η Συνθήκη της Λωζάνης εγκατέλειψε το αίτημα για δίκη και τιμωρία των Νεότουρκων και των Κεμαλικών, την δέσμευση να υπάρξουν αποζημιώσεις στους επιζήσαντες και την υλοποίηση της συνθήκης των Σεβρών που προέβλεπε αρμενικό κράτος. ΄Έτσι η Γενοκτονία των Αρμενίων ξεθώριασε από τις μνήμες στα χρόνια που ακολούθησαν, ενώ οι υπολογισμοί και τα συμφέροντα του Ψυχρού Πολέμου υποστήριξαν την επιθυμία της Τουρκίας να εξαλείψει την Γενοκτονία των Αρμενίων από τις ιστορικές σελίδες. Αυτή η σιωπή αργότερα αντικαταστάθηκε από μια εκστρατεία για να διαγραφεί το έγκλημα από την μνήμη.

Η Γενοκτονία ως διεθνές έγκλημα

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτέλεσε καταστατικό στόχο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ).

Η έννοια «Γενοκτονία» εκφράζεται για πρώτη φορά το 1944 από τον Ραφαήλ Λέμκιν καθηγητή του Πανεπιστημίου του Γέιλ και αναδείχθηκε λίγο πριν από τη Δίκη της Νυρεμβέργης, όπου δικάστηκαν οι υπεύθυνοι της εξολόθρευσης των Εβραίων και των ευρωπαϊκών λαών πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Λέμκιν, επιζώντας του Ολοκαυτώματος, εισήγαγε τον όρο Γενοκτονία, χρησιμοποιώντας την ελληνική λέξη “Γένος” και τη λατινική “Cide” και για να στηρίξει τα επιχειρήματά του αναφέρθηκε στην εξόντωση των Αρμενίων και των Ελλήνων.

Η Γενοκτονία αποτέλεσε το κύριο μέρος του κατηγορητηρίου στη Δίκη της Νυρεμβέργης κατά των Ναζί, αναφέροντας ότι «…επιδόθηκαν στη σκόπιμη και συστηματική γενοκτονία, δηλαδή στην εξόντωση φυλετικών και εθνικών ομάδων μεταξύ του αμάχου πληθυσμού ορισμένων κατεχομένων περιοχών, προκειμένου να εξοντώσουν καθορισμένες φυλές ή τάξεις πληθυσμών και εθνικές, φυλετικές ή θρησκευτικές ομάδες».

Μετά την απόφαση του Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης ο ΟΗΕ ασχολείται το 1946, με το ζήτημα της «πρόληψης και της καταστολής του εγκλήματος της γενοκτονίας» επιφορτίζοντας το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο, την επιτροπή ανθρωπίνων δικαιωμάτων και Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου στην οποία ανήκε και ο Λέμκιν να αναλάβει την εκπόνηση ενός σχεδίου σύμβασης για τη Γενοκτονία. Το σχέδιο ψηφίστηκε το 1948 ως Σύμβαση για την πρόληψη και τιμωρίας του εγκλήματος της Γενοκτονίας η οποία αποτελείται από 19 άρθρα.

Σύμφωνα με τη Σύμβαση, η Γενοκκτονία αφορά ένα έγκλημα που αποβλέπει στη συστηματική, με βίαια μέσα, εξόντωση ολόκληρης φυλής ή τμήματος αυτής σε ορισμένο τόπο. Πρόκειται για ένα έγκλημα, το οποίο δεν έχει συνάρτηση με πολεμικές συγκρούσεις, είναι η καταστροφή ενός έθνους ή μιας εθνικής ομάδας, ένα σχέδιο που τείνει να καταστρέψει τα θεμέλια της ζωής των εθνικών ομάδων με στόχο να εξοντωθούν.

Όμως ο ΟΗΕ δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και δεν ξέφυγε από την διαδικασία της εξάλειψης της μνήμης και της άρνησης. Υπό την πίεση της Τουρκίας, οι μεταπολεμικές αναφορές στην Γενοκτονία των Αρμενίων έτυχαν αρνησικυρίας (“βέτο”) σε όλα τα μέρη και για διάφορες περιστάσεις. Για παράδειγμα, στην προκαταρκτική αναφορά στην παρεμπόδιση και τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, ο ειδικός του ΟΗΕ Ν. Ρουχασιάνκικο (Ρουάντα) που παρουσίασε στην Υποεπιτροπή για την Παρεμπόδιση της Διάκρισης και Προστασίας των Μειονοτήτων το 1973, οι αρμενικές σφαγές αρχικά χαρακτηρίστηκαν ως «η πρώτη γενοκτονία του εικοστού αιώνα» Την επόμενη χρονιά και μετά από παρέμβαση του εκπροσώπου της Τουρκίας, η Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα διέταξε τον ειδικό να παραβλέψει κάθε αναφορά στην Γενοκτονία των Αρμενίων στην τελική έκθεση. Μόνο με άλλον ειδικό, τον Β. Γουιτάκερ, η Γενοκτονία των Αρμενίων αναφέρθηκε ξανά μετά από έντεκα χρόνια.

Οι μεταψυχροπολεμικές αλλαγές

Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σημαδεύεται από την επανεμφάνιση της Γενοκτονίας και ως εκ τούτου δόθηκε βαρύτητα στην πρόληψή της και όχι μόνο στην καταδίκη της, η οποία έχει εκ των υστέρων σημασία μόνο ηθική έχει, αφού έχουν συντελεστεί τα αδικήματα και έχουν υπάρξει θύματα. Έτσι ο ΟΗΕ ιδρύει το 1993 τη θέση του ύπατου αρμοστή για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ το ίδιο έτος δημιουργεί το διεθνές δικαστήριο για τα εγκλήματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία και για τη Ρουάντα.

Με τον πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία αναδείχθηκε το ζήτημα της «εθνοκάθαρσης», την απομόνωση δηλαδή καθορισμένης περιοχής από εθνική ή εθνοτική ομάδα χωρίς να αφεθούν ίχνη. Από την πλευρά του ο ΟΗΕ αποδέχθηκε την εθνοκάθαρση ως σχέδιο Γενοκτονίας.

Μία πολύ σημαντική εξέλιξη στο ζήτημα της Γενοκτονίας αποτελεί η προβολή των θέσεων του Τζόρτζ Στάντιον, καθηγητή στο πανεπιστήμιο Γέιλ, για τα στάδια του εγκλήματος (1.Ομαδοποίηση 2. Στιγματισμός ή Συμβολισμός 3. Απανθρωποποίηση ή Θηριοποίηση 4. Οργάνωση 5. Πόλωση 6. Προετοιμασία 7. Εξολόθρευση 8. Απόσειση ευθυνών ή άρνηση ενοχής), στάδια τα οποία εμφανίστηκαν και στην Γενοκτονία των Αρμενίων.

Παράλληλα τέθηκε εκ νέου το ζήτημα των ξεχασμένων γενοκτονιών όπως ήταν η Αρμενική. Όμως η γενική διαπίστωση είναι παρόλο που η Γενοκτονία, είναι σοβαρό αδίκημα, τα διεθνή όργανα και κείμενα, σε όλες τις περιπτώσεις υπήρξαν ανενεργά. Επίσης πολλές φορές συμφέροντα και κρατικές προτεραιότητες δεν άφησαν να αναδειχθεί η αλήθεια και να υπάρξει τιμωρία των ενόχων.

Για παράδειγμα μπορούν να αναφερθούν οι παρεμβάσεις των Αρμενίων στον ΟΗΕ για την Γενοκτονία για τις οποίες υπήρξε αντίδραση, ή οι απειλές από την Τουρκία για κάθε κράτος που αναγνωρίζει τη Γενοκτονία ή που θεσπίζει νόμους που προβλέπουν ποινές για άρνηση του μαζικού εγκλήματος.

Το απαράγραπτο του δικαιώματος
στην αποκατάσταση και αποζημίωση των θυμάτων της Γενοκτονίας

Το ζήτημα της αποκατάστασης των θυμάτων της Γενοκτονίας των Αρμενίων είχε απασχολήσει μετά από πίεση των δυτικών δυνάμεων και το Οθωμανικό υπουργείο Εσωτερικών το οποίο σε έκθεσή του (1922), τόνιζε την αναγκαιότητα να επανέλθουν στις εστίες τους όσοι Αρμένιοι είχαν εκτοπιστεί και να αποκατασταθούν οι περιουσίες τους.

Οι εξελίξεις στο Οθωμανικό εσωτερικό με την εμφάνιση και την εδραίωση του εθνικιστικού κινήματος του στελέχους των Νεότουρκων Μουσταφά Κεμάλ και η αλλαγή των στόχων των δυτικών δυνάμεων, δεν επέτρεψαν να συνεχιστεί η διαδικασία τιμωρίας των ενόχων και βεβαίως της αποκατάστασης των θυμάτων. ΄Όπως σημειώνει ο Τανέρ Ακσάμ το ζήτημα των Αρμενίων είχε παραπεμφθεί στη λήθη.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την υιοθέτηση της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, ο ΟΗΕ κινήθηκε και στο ζήτημα της αποκατάστασης των θυμάτων του εγκλήματος και της αξίωσης αποζημίωσης, ενώ ορισμένα κράτη υιοθέτησαν και την ποινικοποίηση της άρνησης της Γενοκτονίας. ΄Έχοντας την πίεση από την ομάδα των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, ο ΟΗΕ συνέταξε τη Συνθήκη για το απαράγραπτο των εγκλημάτων πολέμου κατά της ανθρωπότητας, η οποία υιοθετήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 1968 καθιερώνοντας και την αναδρομική της εφαρμογή.

Μάλιστα δεν υπάρχει παραγραφή ανεξάρτητα από πότε συνέβη η Γενοκτονία ενώ υφίσταται και η υποχρέωση από το υπεύθυνο κράτος, εν προκειμένω από την Τουρκία, να προβεί στην αποκατάσταση ή να καταβάλλει αποζημιώσεις για υλικά αγαθά που έχουν αποκτηθεί με πράξεις Γενοκτονίας. ΄Έτσι συμπεραίνεται ότι λόγω του συνεχούς χαρακτήρα του εγκλήματος της Γενοκτονίας σε πραγματικούς και νομικούς όρους, η αποκατάσταση δεν αποκλείεται από την παρέλευση χρόνου. Κατά συνέπεια οι επιζώντες των σφαγών διαθέτουν υπόσταση, χωριστά και συλλογικά και μπορούν να αξιώσουν αποκατάσταση.

Στα πλαίσια της επανόρθωσης για τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων, δύο γενικές αρχές είναι σχετικές: «από ένα λανθασμένο κανένα δικαίωμα δεν προκύπτει, ότι σε κανένα κράτος δεν επιτρέπεται να ωφεληθεί από τις παραβιάσεις νόμου και την αρχή του «άδικου πλουτισμού». Είναι μια γενική αρχή του δικαίου ότι ο εγκληματίας δεν μπορεί να κρατήσει τους καρπούς του εγκλήματος και επομένως πρέπει να τους αποδώσει στο θύμα του και εάν αυτό δεν είναι εφικτό αυτό να αποζημιώσει αυτό ή τους απογόνους του.

Η απόπειρα του πρωτεργάτη της Γενοκτονίας των Αρμενίων Ταλαάτ να εισπράξει τις αποζημιώσεις των ασφαλιστηρίων ζωής που κατέβαλαν για χρόνια οι άνθρωποι που ο ίδιος εξόντωσε, φανερώνει το θράσος του θύτη. Ο Χένρυ Μοργκεντάου αναφέρει σχετικά τα εξής: «Μία μέρα ο Ταλάτ πασά μου έκανε την πιο εκπληκτική ίσως παράκληση, που είχα ακούσει στη ζωή μου. Οι ασφαλιστικές εταιρείες της Νέας Υόρκης Life Insurance Company και Equitable είχαν επί πολλά χρόνια αρκετούς Αρμένιους πελάτες. Η έκταση στην οποία αυτοί οι άνθρωποι ασφαλίζονταν ήταν ακόμη μία απόδειξη του επιχειρηματικούς τους πνεύματος. Θα επιθυμούσα μου είπε ο Ταλάτ να πείσετε τις αμερικανικές ασφαλιστικές εταιρείες να μας στείλουν έναν πλήρη κατάλογο όσων Αρμενίων έχουν κάνει ασφάλεια ζωής. Είναι ουσιαστικά όλοι τους νεκροί τώρα και δεν έχουν αφήσει κληρονόμους για να εισπράξουν τις αποζημιώσεις. Φυσικά όλα αυτά τα χρήματα πρέπει να περιέλθουν τώρα στο τουρκικό κράτος. Η κυβέρνηση είναι πλέον ο ευεργετούμενος. Θα το κάνετε αυτό; Αυτό που μου ζητούσε ήταν τόσο παράλογο ώστε έχασα τη ψυχραιμία μου. Δεν πρόκειται να πάρετε τέτοιον κατάλογο από εμένα είπα και αμέσως σηκώθηκα και έφυγα».

Το παραπάνω σημείο από το βιβλίο του Μοργκεντάου έδωσε το έναυσμα στον Αρμένιο δικηγόρο Βαρτκές Γεγκιαγιάν να ξεκινήσει το 1987 δικαστικό αγώνα στην Πολιτεία της Καλιφόρνια με σκοπό να διεκδικήσει, υπέρ των απογόνων των θυμάτων της γενοκτονίας των Αρμενίων, αποζημιώσεις. Η ίδια περίπτωση υπήρξε επίσης με τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος, οι οποίοι έχουν απαιτήσει την αποκατάσταση ενάντια σε πολλά κράτη στα οποία οι ιδιοκτησίες τους είχαν καταστραφεί ή δημευθεί. Μετά από δικαστικές αποφάσεις, ο Γεγκιαγιάν κατόρθωσε να πετύχει την πρόσβαση στα αρχεία δύο ασφαλιστικών εταιρειών, όπου αναζητήθηκαν οι ασφαλισμένοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν Αρμένιοι (και ΄Έλληνες).

Στη συνέχεια με ανακοινώσεις βρέθηκαν οι απόγονοι των θυμάτων και τότε άρχισε η υποβολή αγωγών κατά των δύο εταιρειών σε δικαστήρια της Καλιφόρνια, με τη μορφή «ομαδικών περιπτώσεων». Μετά από ένα πολύχρονο δικαστικό αγώνα οι ασφαλιστικές εταιρείες “New York Life Insurance Co” και “ΑΧΑ”, υποχρεώθηκαν να καταβάλουν σε δικαιούχους το συνολικό ποσό των 53 εκατομμυρίων δολαρίων. Η εξέλιξη αυτή αποτελεί μία σημαντική εξέλιξη, αφού είναι ουσιαστικά (ακόμη) μία δικαίωση και ένα ακόμη περαιτέρω βήμα στην αναγνώριση της Γενοκτονίας.

Η νίκη της αλήθειας

Η Γενοκτονία των Αρμενίων στοίχισε τη ζωή σε πάνω από 1.500.000 ανθρώπους, ενώ χιλιάδες πρόσφυγες αναζήτησαν καταφύγιο στην πρώην Σοβιετική Αρμενία, στην Ελλάδα καθώς και σε άλλες χώρες, την ίδια στιγμή που οι υπεύθυνοι της Γενοκτονίας, οι Νεότουρκοι και οι Κεμαλικοί, είχαν πιστέψει ότι είχαν τελειώσει με τα θύματά τους. ΄Ότι οι Αρμένιοι όπως και οι άλλοι στόχοι- ΄Έλληνες, Ασσύριοι- θα αποτελούσαν ένα λαό των μουσείων, εξαφανισμένο και κυρίως οι επιζώντες χωρίς μνήμη. Ωστόσο η Διασπορά, οι απόγονοι των θυμάτων, άνοιξαν τον δυναμικό και αγωνιστικό κύκλο της ιστορικής αναζήτησης και διεκδίκησης.

Οι Αρ­μένιοι συ­νέ­χι­σαν ό­πως εί­χαν το χρέ­ος και την ευ­θύ­νη να πρά­ξουν και α­νέ­δει­ξαν το α­πο­σιω­πη­μέ­νο έ­γκλη­μα. Είναι πραγ­μα­τι­κά αξιοθαύμαστος ο λα­ός αυ­τός, ο οποίος μέ­σα σε κοι­νω­νι­κές και οι­κο­νο­μι­κές δυ­σκο­λί­ες και πά­μπολ­λες πο­λι­τι­κές Συ­μπλη­γά­δες μπόρε­σε και έ­φτα­σε το ζή­τη­μα σε τό­σο υ­ψη­λό ε­πί­πεδο. Α­να­γνω­ρί­σεις, πα­γκόσμιο εν­δια­φέ­ρον, ιν­στι­τού­τα, μου­σεί­α και πα­νε­πι­στη­μιακές έ­δρες, βι­βλί­α και κι­νη­μα­το­γρα­φι­κές ται­νί­ες, και κυ­ρί­ως βιω­μα­τι­κή σχέ­ση με το ζήτη­μα της Γε­νο­κτο­νί­ας.

Έτσι η Γενοκτονία ζήτημα διεθνοποιείται από τους Αρμένιους, οι οποίοι με αίσθηση του καθήκοντος και έχοντας απέναντί τους κράτη, συμφέροντα, λόμπυ και προπαγάνδα, οδηγούν σε αναγνωρίσεις της Γενοκτονίας. Από τα κρατικά και περιφερειακά κοινοβούλια και πολιτείες, μέχρι τους διεθνείς οργανισμούς. Είναι βέβαιο πλέον ότι μετά από τον αγώνα αυτό, με­τά τη Σταύρω­ση έρ­χε­ται η Α­νά­στα­ση. Το φως της αλήθειας θα νικήσει, την άρνηση και την προπαγάνδα, το σκότος και το ψεύδος.

(*Μέλος της Διεθνούς ΄Ένωσης Ακαδημαϊκών για τη Μελέτη των Γενοκτονιών, η οποία το 2007 αναγνώρισε τη Γενοκτονία των Αρμενίων, των Ελλήνων και των Ασσυρίων.)

πηγή